L-Irwol tal-Presidenza

Sostitwit: LVIII.1974.18.

Twaqqif ta’ kariga ta’ President.
Sostitwit: LVIII.1974.18.
Emendat: XLIV.2020.2.

1. Għandu jkun hemm President ta’ Malta li għandu jiġi maħtur b’Riżoluzzjoni li jkollha favur tagħha l-voti ta’ mhux inqas minn żewġ terzi tal-membri kollha tal-Kamra:
  Iżda illi minkejja d-dispożizzjoni tas-subartikolu (3)(a), jekk ir-Riżoluzzjoni ma jkollhiex favur tagħha il-voti ta’ mhux inqas minn żewġ terzi tal-membri kollha tal-Kamra, il-persuna li tkun tokkupa l-kariga ta’ President ta’ Malta għandha, fi kwalunkwe ċirkostanza, tibqa’ fil-kariga sakemm ir-Riżoluzzjoni jkollha favur tagħha l-voti ta’ mhux inqas minn żewġ terzi tal-membri kollha tal-Kamra.
2. Persuna ma tistax tiġi maħtura fil-kariga ta’ President jekk –
  (a) ma tkunx ċittadin ta’ Malta; jew
  (b) ikollha jew kellha l-kariga ta’ Prim Imħallef jew imħallef ieħor tal-Qorti Superjuri; jew
  (ċ) ma tkunx eliġibbli għal ħatra jew biex taġixxi f’xi kariga pubblika skont l-artikoli 109, 118 u 120 ta’ din il-Kostituzzjoni.
3. Il-kariga ta’ President issir vakanti –
  (a) fit-tmiem ta’ ħames snin mid-data tal-ħatra f’dik il-kariga; jew
  (b) jekk id-detentur tal-kariga jitneħħa wara indirizz mill-Kamra li jkollu favur tiegħu voti ta’ mhux inqas minn żewġ terzi tal-membri kollha tagħha u jitolbu għal din it-tneħħija fuq il-bażi ta’ inkapaċità pruvata li jwettaq il-funzjonijiet tiegħu (sew jekk minħabba f’inkapaċità tal-ġisem jew tal-moħħ jew minħabba xi kawża oħra) jew imġiba ħażina pruvata:
  Iżda l-Parlament jista’ b’liġi jirregola l-proċedura għall-preżentazzjoni ta’ indirizz u għall-investigazzjoni u prova ta’ inkapaċità jew imġiba ħażina tad-detentur tal-kariga taħt id-dispożizzjonijiet ta’ dan il-paragrafu

Qadi tal-funzjonijiet tal-President matul vakanza, eċċ
Sostitwit:
LVIII.1974.18.
Emendat: XLII.2016.20.

Kull meta l-kariga ta’ President tkun temporanjament vakanti, u sakemm jiġi maħtur President ġdid, u kull meta d-detentur tal-kariga jkun assenti minn Malta jew ikun bil-vaganzi jew għal xi raġuni ma jkunx jista’ jaqdi l-funzjonijiet mogħtija lilu b’din il-Kostituzzjoni, dawk il-funzjonijiet għandhom jiġu moqdija minn dik il-persuna li l-Prim Ministru, wara konsultazzjoni mal-Kap tal-Oppożizzjoni, jista’ jaħtar jew, jekk ma jkun hemm ebda persuna f’Malta hekk maħtura u li tkun tista’ taqdi dawk il-funzjonijiet, mill-iSpeaker tal-Kamra tad-Deputati.

Ġurament li għandu jittieħed mill-President.
Sostitwit: LVIII.1974.18.

Persuna maħtura għal jew li tassumi l-funzjonijiet tal-kariga ta’ President għandha, qabel ma tidħol f’dik il-kariga, tieħu u tiffirma l-ġurament tal-kariga muri fit-Tieni Skeda li tinsab ma’ din il-Kostituzzjoni. Kull persuna maħtura fil-kariga ta’ President skont is-subartikolu (1) tal-artikolu 48 ta’ din il-Kostituzzjoni għandha tieħu l-ġurament tal-kariga quddiem il-Kamra.

Ġenerali

It-tranżizzjoni minn monarkija għal repubblika seħħet fit-13 ta’ Diċembru 1974. Il-Parlament ried l-iktar tranżizzjoni mexxejja minn forma ta’ stat għal oħra. Konsegwentement, ma ġiet introdotta l-ebda innovazzjoni biex tissaħħaħ il-kariga tal-President meta mqabbla ma’ dik tal-Gvernatur Ġenerali. B’riżultat ta’ dan, ir-referenzi kollha għall-Gvernatur Ġenerali fil-Kostituzzjoni, ġew issostitwiti b’referenza għall-President ta’ Malta.

Dan il-Kapitolu l-ġdid issostitwixxa dak relatat mal-kariga preċedenti ta’ Gvernatur Ġenerali li kien ir-rappreżentant tal-Maestà Tagħha r-Reġina u maħtur minnha. Bl-istabbiliment tal-kariga tal-President, anki t-titli tat-tliet taqsimiet li kienu jikkostitwixxu l-Kapitolu V, jiġifieri “twaqqif ta’ kariga,” “qadi tal-funzjonijiet tal-Gvernatur Ġenerali matul vakanza, eċċ.” u “ġuramenti li għandhom jittieħdu” nżammu fl-emendi l-ġodda ħlief għas-sostituzzjoni bit-terminu “President”.

L-Artikolu 48 jistabbilixxi li l-President jiġi maħtur b’riżoluzzjoni tal-Kamra tad-Deputati li jkollha favur tagħha mill-inqas żewġ terzi tal-membri kollha tal-Kamra. Jekk tali maġġoranza ma tinkisibx, imbagħad il-President preċedenti jibqa’ fil-kariga sakemm tintlaħaq tali maġġoranza.

Kieku kellhom jiġu mqabbla l-metodu ta’ elezzjoni u ta’ tneħħija mill-kariga tal-President ta’ Malta, ma’ dak tal-kariga ta’ Presidenti mhux eżekuttivi simili fl-Unjoni Ewropea, wieħed jirrealizza mill-ewwel li l-metodu magħżul mill-Kostituzzjoni Maltija huwa wieħed riġidu. Fl-Italja, il-Ġermanja u l-Greċja, pereżempju, il-President jiġi elett mil-leġiżlatura, madankollu hija meħtieġa maġġoranza kwalifikata fl-ewwel ċikli ta’ votazzjoni biss. Fl-Italja, l-elezzjoni ssir, skont l-Artikolu 83 tal-Kostituzzjoni Taljana, f’seduta konġunta taż-żewġ Kmamar tal-Leġiżlatura flimkien ma’ rappreżentanti tar-reġjuni. Hija meħtieġa maġġoranza ta’ żewġ terzi li tonqos għal maġġoranza assoluta fit-tielet ċiklu ta’ votazzjoni. Fil-Ġermanja, skont l-Artikolu 54 tal-Kostituzzjoni Ġermaniża, Assemblea federali speċjali magħmula mill-Kamra t’isfel – il-Bundestag u rappreżentanti tar-reġjuni (Landers) – teleġġi l-President b’maġġoranza assoluta; u fil-fatt, fil-Greċja jekk ma tinkisibx maġġoranza ta’ żewġ terzi għall-elezzjoni tal-President, il-Kostituzzjoni Griega tipprovdi fl-Artikolu 32(3) li l-Leġiżlatura tiġi dissolta ex lege.

Elezzjoni ta’ President

Taħt l-istat monarkiku preċedenti, sal-1974, il-Gvernatur Ġenerali fil-prattika kien propost mill-Gvern tal-ġurnata għal sempliċi approvazzjoni formali mir-Reġina; għalhekk fil-bidu nħass li l-metodu ta’ għażla kellu jkun kemm jista’ jkun sempliċi. Minn Lulju 2020, issa hija meħtieġa maġġoranza kwalifikata biex jinħatar President ta’ Malta. Meta maġġoranza sempliċi kienet biżżejjed biex jinħatar il-Kap tal-Istat, ma kienet issir l-ebda kontestazzjoni bejn kandidati, għalkemm f’okkażjoni waħda, l-Oppożizzjoni minflok ma sempliċiment ivvotat favur jew kontra l-proposta tal-Gvern fil-Kamra, ipproponiet il-kandidat tagħha.¹ Il-possibbiltà li jkun hemm iktar minn kandidat wieħed għall-Presidenza wara l-emendi tal-2020 issa żdiedet.

Skwalifiki għall-Kariga ta’ President

Il-Kostituzzjoni tipprovdi li l-ebda persuna li jkollha jew kellha l-kariga ta’ Prim Imħallef jew imħallef ieħor tal-Qorti Superjuri ma tista’ tiġi eletta President ta’ Malta. Ir-raison d’être ta’ din id-dispożizzjoni hija li l-ebda membru tal-Ġudikatura m’għandu jiġi mħajjar għall-ogħla kariga fil-pajjiż waqt li jkun qed iservi ta’ mħallef jew wara li jitlaq mill-kariga tiegħu; tali possibbiltà tista’ titfa’ dubju fuq l-indipendenza u l-imparzjalità tal-Ġudikatura.² Madankollu, din il-miżura hija ħarxa fin-natura tagħha, għax irrispettivament minn kemm ikun għadda żmien minn meta mħallef kien fil-kariga, l-iskwalifika tibqa’ għal ħajtu kollha. Barra minn hekk, il-Maġistrati li jgawdu l-istess garanzija taż-żamma fil-kariga bħall-imħallfin u li jippresiedu Qrati Inferjuri u għandhom setgħat estensivi b’mod partikolari fi kwistjonijiet u proċeduri kriminali, mhumiex skwalifikati bl-istess mod. L-iskwalifiki l-oħra huma dawk li jinsabu f’sensiela ta’ artikoli tal-Kostituzzjoni li japplikaw għall-ineliġibbiltà ta’ membri tal-Kummissjoni dwar is-Servizz Pubbliku (Artikolu 109), l-Awtorità dwar ix-Xandir (Artikolu 118) u l-Kummissjoni dwar l-Impiegi (Artikolu 120). Din il-kontroreferenza għal artikoli sussegwenti oħra dwar l-ogħla kariga tal-pajjiż, hija, mill-inqas, diżordinata. Permezz tar-referenza għal dawn l-artikoli l-oħra, il-Kostituzzjoni ma tippermettix li persuna li jkollha l-kariga ta’ Ministru, Segretarju Parlamentari, membru jew kandidat għall-elezzjoni għall-Kamra, membru ta’ awtorità lokali jew uffiċjal pubbliku tiġi maħtura sakemm din naturalment ma tirriżenjax minn dik il-kariga. Mela li ġara f’diversi każijiet fejn eks Ministri³ nħatru għall-kariga ta’ President, huwa li Ministru jirriżenja mill-kariga tiegħu u minn membru tal-Parlament fil-mument li jiġi nnominat b’riżoluzzjoni Parlamentari biex jiġi maħtur President, biex sakemm jasal iż-żmien biex jieħu l-kariga, huwa ma jkunx għad għandu kariga li hija inkompatibbli mal-kariga ta’ President. Meta l-persuna eletta b’riżoluzzjoni Parlamentari tieħu l-kariga, hija tieħu l-ġurament tal-kariga quddiem il-Kamra stess⁴.

1. Fl-elezzjoni ta’ Guido de Marco bħala President b’riżoluzzjoni tal-Kamra f’Marzu 1999, l-Oppożizzjoni pproponiet lil wieħed mill-eks MP tagħha, il-Professur Edwin Grech biex b’hekk il-Kamra kellha żewġ mozzjonijiet quddiemha dwar l-elezzjoni ta’ President. (Ara d-Disa’ Leġiżlatura, Seduta 81, 29 ta’ Marzu 1999).

2. Ugo Mifsud Bonnici, Il-Manwal tal-President, (Kariga ta’ President) 8: “Intqal li jkun għaqli li wieħed isaħħaħ l-imparzjalità tal-Ġudikatura fil-konfront tal-Gvern jew ta’ partit fl-oppożizzjoni, jekk wieħed jelimina kull possibilità ta’ tentazzjoni għal ‘promozzjoni’ futura għal din l-ogħla kariga tal-Istat. Kien hemm ukoll xewqa li wieħed kemm jista’ jkun anki jevita li l-Prim Imħallef iservi ta’ Aġent President (artikolu 49) għaliex dan kien jikkawża waqfien fix-xogħol normali tal-Qrati.”

3. Anton Buttigieg (1976-1981), Agatha Barbara (1982-1987), Censu Tabone (1988-94), Ugo Mifsud Bonnici (1994-1999), Guido De Marco (1999-2004), Eddie Fenech Adami (2004-2009) u Marie Louise Coleiro [Preca] (2014-) kollha kienu Ministri tal-Kabinett meta ġew eletti mill-Kamra biex iservu bħala President; wieħed minnhom, il-President Fenech Adami kien Prim Ministru eżatt qabel l-elezzjoni.

4. Artikolu 50 tal-Kostituzzjoni.

Mandat

Il-mandat huwa għal ħames snin u ma jiġġeddidx. Għal darb’oħra, l-artikolu li jgħid li l-mandat ma jistax jiġġedded, b’mod pjuttost stramb, ma jinsabx fil-Kapitolu dwar il-Presidenza; iżda jinsab f’artikolu sussegwenti, jiġifieri l-Artikolu 123(2), parzjalment moħbi u lejn l-aħħar tal-Kostituzzjoni: Artikolu 123(1): Salv kif mod ieħor provdut f’din il-Kostituzzjoni, meta xi persuna tkun ivvakat xi kariga mwaqqfa b’din il-Kostituzzjoni magħduda l-kariga ta’ Prim Ministru jew Ministru ieħor jew Segretarju Parlamentari, hija tista’, jekk kwalifikata, terġa tiġi maħtura, eletta jew xort’oħra magħżula biex iżżomm dik il-kariga skont id-dispożizzjonijiet ta’ din il-Kostituzzjoni. (2) Is-subartikolu (1) ta’ dan l-artikolu ma għandux japplika għall-kariga ta’ President, iżda għandu japplika għal persuna li tkun inħatret sabiex taqdi l-funzjonijiet ta’ President skont l-artikolu 49 tal-Kostituzzjoni (enfasi mill-awtur). Dan it-tidwir tal-kliem, biex jiġi evitat li l-President iservi tieni mandat, fil-forma ta’ eċċezzjoni għar-regola ġenerali li kull min għandu kariga kostituzzjonali oħra jista’ jiġġeddidlu l-mandat tiegħu huwa, mill-inqas, insodisfaċenti. Is-Subartikolu 2 ġie introdott fl-1974 permezz tal-Att Nru LVIII tal-1974 meta Malta saret Repubblika. Dan is-subartikolu mhuwiex ikkonsolidat u jista’ jiġi ttrasferit faċilment għall-Kapitolu dwar il-Presidenza. L-Artikolu 49 jipprevedi s-sitwazzjoni fejn il-President ikun temporanjament vakanti jew il-President ikun assenti minn Malta, f’liema każ il-Prim Ministru, wara li jikkonsulta lill-Kap tal-Oppożizzjoni, għandu jaħtar persuna li sservi ta’ Aġent President matul tali vakanza jew assenza, u jekk ma tinħatarx tali persuna, il-kariga ta’ Aġent President għandu jaqdiha, wara emenda tal-2016, l-Ispeaker tal-Kamra tad-Deputati. Qabel tali emenda, il-kariga ta’ Aġent President, meta ma jinħatar ħadd għal dik il-kariga, kien jaqdiha l-Prim Imħallef. Din id-dispożizzjoni kienet prattikament l-istess bħal dik applikabbli għal Aġent Gvernatur Ġenerali qabel l-1974. Qabel l-1974, il-Prim Ministru qatt ma ħatar Aġent Gvernatur Ġenerali bil-konsegwenza li prattikament kull darba li l-Gvernatur Ġenerali kien ikun barra mill-gżira, il-Prim Imħallef ta’ dak iż-żmien, Sir Anthony Mamo, li iktar tard sar l-ewwel President⁵, ħa l-kariga temporanjament. Fl-2016, il-Kostituzzjoni nbidlet f’dan ir-rigward għax inħass li l-Ispeaker ta’ Leġiżlatura eletta – bħall-każ prevalenti taħt il-Kostituzzjoni Taljana fl-Artikolu 86 – għandu jokkupa tali kariga fl-assenza ta’ kwalunkwe nomina mill-Eżekuttiv⁶. Din il-prattika nbidlet mal-ħatra ta’ President tar-Repubblika. Fil-fatt, fl-aħħar snin, żviluppat konvenzjoni jew prattika li l-Prim Ministru jaħtar bħala Aġent President persuna li jkollha opinjoni politika differenti minn dik tal-Gvern jew tal-President⁷, jew li l-persuna li jkollha tali kariga temporanjament tintgħażel b’mod alternat mill-Gvern u mill-Oppożizzjoni rispettivament⁸. L-iskwalifiki kollha li japplikaw għall-Presidenza, japplikaw għal kwalunkwe persuna li jkollha temporanjament tali kariga. Din in-norma jidher li ntesiet jew ġiet injorata f’każ wieħed dwar il-ħatra ta’ eks imħallef tal-Qrati Superjuri biex ikollu l-kariga ta’ Aġent President fl-1986. Sa dakinhar, l-ebda eks membru tal-ġudikatura ma kien serva bħala Aġent Kap tal-Istat.

Tneħħija ta’ President mill-Kariga

Qabel l-2020, it-tneħħija ta’ President mill-kariga setgħet issir ukoll b’riżoluzzjoni tal-Kamra, u din kienet teħtieġ biss maġġoranza sempliċi biex tiġi approvata. Barra minn hekk, skont il-Kostituzzjoni, ir-raġunijiet li jsostnu r-riżoluzzjoni ma kinux jeħtieġu li tingħata prova tagħhom, imma li sempliċiment jiġu allegati. Dan kien ifisser li, b’differenza mill-każ ta’ tneħħija mill-kariga ta’ membri tal-Ġudikatura fejn iseħħu proċeduri quddiem il-Kamra u l-imġiba ħażina jew l-inkapaċità li jaqdu l-funzjonijiet tal-kariga tagħhom (kemm jekk minħabba inkapaċità tal-ġisem jew tal-moħħ jew minħabba xi kawża oħra) trid tingħata prova tagħhom b’evidenza prodotta minn min iressaq l-indirizz għat-tneħħija, fil-każ tal-President il-proponent tar-riżoluzzjoni ma kien meħtieġ jagħti l-ebda prova, u r-riżoluzzjoni kienet teħtieġ biss maġġoranza sempliċi biex tiġi approvata. F’pajjiżi oħrajn fejn il-Kap tal-Istat tagħhom huwa President mhux eżekuttiv, normalment tkun meħtieġa maġġoranza kwalifikata tal-membri tal-Leġiżlatura għal tali tneħħija.¹⁰

Wara l-emendi tal-2020, President jista’ jitneħħa mill-kariga biss b’riżoluzzjoni li jkollha favur tagħha mill-inqas żewġ terzi tal-membri kollha tal-Kamra u l-allegazzjonijiet ta’ inkapaċità jew imġiba ħażina jridu jiġu ppruvati.

5. Għalkemm il-Kostituzzjoni tipprojbixxi l-ħatra ta’ eks imħallfin għall-kariga ta’ President, il-Kostituzzjoni tipprevedi b’mod espliċitu eċċezzjoni għall-ewwel President li kien ġie elett b’mod unanimu għal dik il-kariga.

6. Il-proposta saret l-ewwel darba f’White Paper ippubblikata mill-Gvern fil-15 ta’ Settembru 2012 intitolata The Maltese Parliament: More Autonomy. More accountability u l-abbozz ta’ liġi anness ma’ tali Paper, li fiha kien iddikjarat li: “Aħna nemmnu li l-uffiċjali eletti ta’ korp elett mill-poplu għandu jkollu prijorità f’dan ir-rigward. Minbarra raġunijiet oħra, jekk imħallef fil-kariga fil-preżent jew fil-passat ma jistax jokkupa l-uffiċċju ta’ President matul ħajtu, kif jista’ jassumi ex lege l-kariga ta’ Aġent President? Il-prattika f’pajjiżi Ewropej oħrajn hija, li fl-assenza tal-Kap tal-Istat, l-Uffiċjal li Jippresiedi ta’ entità leġiżlattiva jassumi temporanjament tali rwol.”

7. Is-Sa Dolores Cristina, eks Membru tal-Kabinett Nazzjonalist, tinħatar b’mod kostanti bħala Aġent President fl-assenza tal-President Marie Louise Coleiro Preca. Is-Sur Anton Tabone, eks Speaker tal-Kamra tad-Deputati (1998-2008) kien normalment jinħatar bħala Aġent President fl-assenza minn Malta tal-President George Abela (2009-2014).

8. Bejn l-1996 u l-2004, il-kariga ta’ Aġent President kienet okkupata b’mod alternat mill-eks Ministru Laburist Dr Joseph Cassar u l-eks Speaker u MP Nazzjonalist Dr Jimmy Farrugia.

9. L-eks Imħallef Anthony Montanaro Gauci nħatar bħala Aġent President għal perjodu ta’ sbatax-il jum fl-assenza tal-President Barbara mill-Gżejjer bejn it-2 u d-19 ta’ Novembru 1986.

10. Fil-Ġermanja, hija meħtieġa maġġoranza ta’ żewġ terzi għat-tneħħija mill-kariga li sseħħ fi proċedura quddiem il-Qorti Kostituzzjonali Federali (Artikolu 61) filwaqt li fl-Italja hija meħtieġa maġġoranza assoluta tal-membri kollha taż-żewġ Kmamar f’seduta konġunta (Artikolu 90).

Tista’ t-Tneħħija mill-Kariga tiġi kkontestata f’Qorti?

Il-problema, għall-inqas minn perspettiva akkademika, tqum dwar jekk tneħħija mill-kariga għal raġunijiet purament spurji appoġġjata minn maġġoranza ta’ żewġ terzi tal-membri tal-Kamra tistax tiġi kkontestata f’qorti. Jidher li m’hemm xejn li jostakola li tittieħed tali azzjoni, bil-kundizzjoni li tali azzjoni tiġi ppreżentata mill-unika persuna li jkollha interess ġuridiku biex tagħmel dan, jiġifieri l-President stess li jkun tneħħa. Il-fatt li issa l-proċess għat-tneħħija jeħtieġ appoġġ minn maġġoranza ta’ żewġ terzi tal-MP kollha, jagħmel tali azzjoni legali improbabbli imma mhux impossibbli. Il-Leġiżlatura ta’ Malta, wara kollox, irrispettivament mis-setgħat tagħha, hija dejjem suġġetta għal-liġi suprema tal-pajjiż. L-istess jgħodd, pereżempju, meta l-President, fuq il-parir tal-Prim Ministru, ineħħi lil membru tal-Kummissjoni Elettorali minħabba inkapaċità li jaqdi l-funzjonijiet tiegħu, jew imġiba ħażina (Artikolu 60(6)); jew membru tal-Kummissjoni dwar is-Servizz Pubbliku (Artikolu 109(6)); jew membru tal-Awtorità dwar ix-Xandir (Artikolu 118(6)) jew membru tal-Kummissjoni dwar l-Impiegi (Artikolu 120(6)), għall-istess raġunijiet. Ċertament, tali membru li jkun tneħħa jkollu d-dritt li jikkontesta tali tneħħija jekk ir-raġunijiet li kienet ibbażata fuqhom jiġi ppruvat li kienu foloz.